Scholen die met een groter tekort aan leraren kampen, zien hun leerprestaties sterker dalen. Dat is de belangwekkendste conclusie van het jaarlijkse onderzoek van de IDP-toetsen van Katholiek Onderwijs Vlaanderen door onderwijseconomen Kristof De Witte en Letizia Gambi (KU Leuven).
“Het lerarentekort is de grootste bedreiging voor de onderwijskwaliteit”, zegt Lieven Boeve, directeur-generaal van Katholiek Onderwijs Vlaanderen. “Op die nagel kloppen we al een hele tijd en de noodsignalen uit het veld worden elk jaar luider. We hopen dat dit nogmaals een wake-upcall kan zijn om actie te ondernemen: we hebben meer en goed geschoolde leraren nodig om onze leerlingen de onderwijskwaliteit te bieden die ze verdienen.”
“Sinds het begin van de pandemie stellen we een stijging vast van het aantal afwezige leraren (bv. door ziekte, burn-out) in scholen. Als gevolg van de toenemende nood aan vervangingen en de algemene krapte op de arbeidsmarkt, observeren we in de laatste twee jaren een sterke stijging van de niet-ingevulde vacatures. Dit lerarentekort is echter niet willekeurig verdeeld over scholen. Net zoals ook het aandeel afwezige leraren afhangt van de schoolomgeving, het schoolbeleid en de leerlingenpopulatie, is er ook een samenhang tussen het lerarentekort en scholen die meer aantikken op SES-kenmerken. Scholen die veel kinderen hebben met SES-kenmerken, zoals een laaggeschoolde moeder of een andere thuistaal, hebben meer vacatures die open blijven staan. Omdat we het lerarentekort over de tijd heen observeren per school kunnen we de invloed ervan nagaan op leerprestaties”, zegt Kristof De Witte (KU Leuven).
In de analyses corrigeren de onderzoekers voor leerling- en schoolkenmerken. Ze stellen vast dat wanneer de gemiddelde basisschool met 13 leraren een vacature niet kan invullen, dit leidt tot een leervertraging die het equivalent is van 2,1 lesweken in Nederlands en 2,6 lesweken in wiskunde. Een zorgwekkend resultaat, dat wijst op een sterke samenhang tussen het lerarentekort en de IDP-resultaten.
Daarenboven blijft het aantal scholen met een lerarentekort aan een hoog tempo toenemen. Waar een gemiddelde school in 2020-21 zeven weken geen leraar vond om voor de klas te staan, was dit in 2021-22 met de helft opgelopen tot 11 weken. Terwijl in 2020-21 45% van de scholen geen probleem ervoer om alle vacatures in te vullen, slonk dat in 2021-22 naar 30%. In zeven op de tien scholen werd vorig jaar dus geen geschikte vervanger gevonden.
Zeker in lagere scholen springt bij een lerarentekort de zorgleerkracht in, waardoor deze zich niet meer kan richten op gerichte ondersteuning van sterke leerlingen of leerlingen die het moeilijker hebben.
“Bij een hoger aantal niet-ingevulde vacatures op een school verminderen de resultaten sterker”, zegt Kristof De Witte. “Deze bevinding suggereert dat het lerarentekort de toch al vele uitdagingen waarmee onderwijssystemen worden geconfronteerd, verder versterkt.”
Ook de ervaring die een leraar heeft doet ertoe. De Witte en Gambi stellen vast dat scholen met een hoger aandeel jonge leraren (met minder dan 10 jaar ervaring) een grotere gemiddelde daling in toetsscores vertonen, terwijl de tegenovergestelde richting kan worden waargenomen in scholen met een meer ervaren lerarenkorps (met meer dan 26 jaar ervaring).
De leercurve van leraren in de eerste jaren in het beroep is heel steil. Daarnaast is de vooropleiding van leraren in een professionele bachelor de laatste jaren sterk gewijzigd. Goed onderwijs is sterk afhankelijk van de kwaliteit van de leraren, daarom is investeren in hun professionele ontwikkeling essentieel.
“Leraar zijn is een fantastisch beroep, maar het is ook een veeleisende job die steeds complexer wordt”, zegt Lieven Boeve. “Jonge leraren voelen zich soms overweldigd door alles wat erbij komt kijken. We willen de lerareninstroom verbreden door graduaten, bachelors en masters op alle onderwijsniveaus mogelijk te maken en meer tijd en middelen voor professionalisering van startende en meer ervaren leraren. We willen de leraren die we hebben ook houden. Daarom is een flexibele schoolorganisatie nodig waarbij directies een echt personeelsbeleid kunnen voeren met een jaaropdracht voor de leraar in plaats van een lesopdracht en leraren die aan het schoolbestuur worden geaffecteerd.”
Sinds het begin van de coronacrisis zijn de leerprestaties in alle leergebieden, behalve in Mens & Maatschappij, gedaald en die trend is niet gekeerd. De daling is het meest uitgesproken voor Nederlands waar de gemiddelde leerling in 2022 ongeveer 15 lesweken leervertraging heeft opgebouwd ten opzichte van de leerprestaties in 2019. Voor Frans is er ten opzichte van 2019 in 2022 een leervertraging van 9 lesweken, voor wiskunde 5 lesweken, en voor Wetenschappen en Techniek lopen leerlingen 4 lesweken achter. Opvallend is dat de negatieve trend zicht versnelt voor Nederlands, wiskunde en Frans. Zelfs voor wiskunde zien we, ondanks de beperkte kentering in 2021, een sterke terugval in testscores in 2022.
"Als leerlingen aan het einde van een leerjaar de fundamentele kennis, vaardigheden en attitudes niet beheersen, moet er in het volgende leerjaar een aanzienlijke hoeveelheid onderwijstijd worden besteed aan remediëring en automatisering van leerstof die reeds gekend moet zijn. Daardoor blijft er minder tijd over voor nieuwe leerstof, wat resulteert in oplopende leervertraging”, verklaart De Witte.
Om de specifieke ondersteuningsnoden van scholen bij de aanpak van de leervertraging te beantwoorden, zet Katholiek Onderwijs Vlaanderen bewust in op leerondersteuning. Een twintigtal pedagogisch begeleiders heeft als opdracht om de specifieke aanpak van de gevolgen op scholen te ondersteunen. Deze begeleiders zetten in op het gericht ondersteunen van leraren bij onder meer digitale didactiek, tutoring (korte bijles in kleine groepjes), remediëren en differentiëren, en organiseren webinars en ontwikkelen specifiek ondersteunend materiaal.
De gevolgen van de coronapandemie en het lerarentekort treffen niet iedere leerling even hard. In 2021 bleek de ongelijkheid tussen leerlingen binnen een school groter geworden voor Nederlands, maar afgenomen voor wiskunde. Voor 2022 stellen De Witte en Gambi vast dat de ongelijkheid binnen scholen stabiel is gebleven voor alle leerdomeinen. Er is dus enkel onmiddellijk na de schoolsluitingen een grotere ongelijkheid binnen de school ontstaan, maar deze is sindsdien niet verder vergroot noch verkleind. De ongelijkheid in testscores tussen scholen blijft wel verder oplopen, maar in een trager tempo dan voorheen. Ook het lerarentekort laat zich niet op iedere school even hard voelen.
Nederlands kent een meer uitgesproken daling voor de sterkste leerlingen van de school, in 2022 nog meer dan in andere jaren. Ook voor wiskunde stellen we vast dat de kopgroep een sterkere daling in leerprestaties kent, al is dit effect niet versterkt in 2022.
“Taalverwerving is een cyclisch en incrementeel proces met een didactiek die sterk leunt op interactie”, zegt De Witte. “Op die manier kan taalachterstand sneller oplopen overheen de tijd, zoals we ook in het buitenland zien gebeuren.”
Door de conclusie in IDP 2021 dat de sterkste presteerders niet in de kou mogen blijven staan, schakelt Katholiek Onderwijs Vlaanderen een versnelling hoger om ook deze doelgroep voldoende te ondersteunen. De pedagogische begeleiding startte nieuwe initiatieven met onder andere een specifiek nascholingstraject en neemt ook deel aan project Talent.
De interdiocesane proeven (IDP) zijn de gestandaardiseerde toetsen die leerlingen op het einde van het zesde en het vierde leerjaar in het katholiek onderwijs maken. Ze toetsen onder meer de leergebieden Nederlands, wiskunde, Frans, Wetenschappen & Techniek en Mens & Maatschappij. Dankzij de resultaten van deze proeven kunnen lagere scholen hun interne kwaliteitsontwikkeling aanscherpen, ondersteund door de pedagogische begeleiding van Katholiek Onderwijs Vlaanderen. Door de resultaten van de voorbije jaren met elkaar te vergelijken, konden onderwijseconomen Kristof De Witte en Letizia Gambi de coronaschade en het herstel opmeten bij de leerlingen.
